|
De groei van het Russische rijk richting Azië,
Europa met Rusland en buurlanden in
verschillende jaren van de 18de
eeuw en Sint-Petersburg e.o.
|
|
|
|
|
Russisch kolonialisme tot de 18de eeuw
|
(Europees) Rusland na 1714
|
Europa 1720
|
|
|
|
|
|
|
Europa 1789
|
Europa ten tijde van Napoleon
|
Europa 1815
|
Russische uitbreiding tot
1917
|
|
|
|
|
|
Europees Rusland tot 1801
|
Sint Petersburg: 1= Oranienbaum; 2= Peterhof; 3= Tserkoje Selo
|
Tserkoje Selo
|
|
|
|
|
|
|
|
Afkomst:
Prinses Sophie Auguste Frederike von Anhalt-Zerbst werd
in 1729 geboren in Stetin. Haar vader, (de verarmde) prins Christian
August, was een generaal in dienst van Frederik Willem I van Pruisen
(koning van 1713-1740).
Ze leerde lezen van haar hugenootse gouvernante en kreeg
later les in Frans, Duits en de Bijbel van een (leger)aalmoezenier, een
piëtistische dominee.
De vorsten van het huis Von Anhalt behoorden tot de
armste en minst belangrijke vorsten van Duitsland. Hun land was in 1603
verdeeld in vier kleine prinsdommen (Anhalt- Köthen, Anhalt-Dessau,
Anhalt-Bernburg en Anhalt-Zerbst) en
daarna steeds verder opgedeeld.
Paleis en hofleven waren gericht op het ‘openbare
schouwspelleven’ van Versailles, maar ook op het meer teruggetrokken leven
van het Oostenrijkse, Habsburgse hof in Wenen.
|
|
|
|
|
|
Reis Anhalt ---Sint- Petersburg
|
1=Anhalt- Köthen; 2= Dessau; 3= Bernburg;
4= Zerbst
|
Anhalt-Zerbst
|
Schloss Anhalt-Zerbst
(inmiddels een ruïne)
|
De strategische verbintenis Rusland---von Anhalt-Zerbst:
Aangemoedigd door de Pruisische koning Frederik de Grote
(die een verbond tussen Pruisen, Rusland en Zweden tegen Oostenrijk
nastreefde), stuurde Sophie`s moeder een portret van haar dochter naar
tsarina Elisabeth. Deze zag een huwelijksverbintenis met een protestantse
familie in Pruisische dienst wel zitten. Het zou een tegenwicht vormen voor
het diplomatieke bondgenootschap met Oostenrijk dat sinds 1726 overheerste.
Sophie moest zich hiervoor wel bekeren tot het Russische geloof en bij de
overgang in 1744 kreeg ze de naam Jekaterina Aleksejevna (ter ere van
Elisabeths moeder Catharina I), waarna het huwelijk plaats kon vinden.
De relatie van Catharina met Peter was een moeizame. Hij
kon met zijn, duidelijk beperkte intellectuele capaciteiten niet voldoen
aan de verwachtingen van zijn moeder, en ook niet aan die van Catharina.
Zij bestudeerde als vijftienjarige het werk van Voltaire, Montesquieu, Bayle
en het leven van de Franse koning Hendrik IV,
Omdat tsarina Elisabeth elke keer grote veranderingen
wilde aan al haar Peterburgse paleizen (Tserkoje Selo werd wel zes keer
afgebroken en weer opgebouwd), moesten Catharina en Peter steeds van paleis
wisselen.
Dat steeds maar (moeten) herbouwen had zeker te maken
met het streven naar meer comfort, maar vooral met het feit dat bouwen op
bevroren moerasland zeer gevaarlijk was en dat de Russische zomer veel te
kort duurde om het werk aan de façades goed te doen. Alleen op hun landgoed
Oranienbaum kregen ze wat rust en vrijheid. Catharina reed er veel paard
–zonder dameszadel-
wat volgens de tsarina vast een reden was dat ze niet zwanger werd.
Volgens haar memoires verveelde Catharina zich enorm
begin jaren `50. Ze was uitgekeken op de enorme hoeveelheid sociale
evenementen aan het hof én op haar echtgenoot en begon aan haar eerste
minnaar: Sergej Saltykov.
In 1754 beviel Catharina na drie mislukte
zwangerschappen van een zoon, Paul, die direct bij haar werd weggehaald en
de eerste acht jaar bijna uitsluitend werd opgevoed door Elisabeth.
Catharina suggereert in haar memoires dat niet Paul, maar Sergej zijn vader
was, die inmiddels genoeg had van de verhouding. Hij werd –als minnaar- in
1755 opgevolgd door graaf Stanislaw August Poniatowski, een Poolse aristocraat,
die naar Rusland kwam in het gevolg van de nieuwe Britse ambassadeur, sir
Charles Hanbury-Williams, met wie ze een uitgebreide correspondentie zou
opbouwen over haar ambities.
Omdat haar jaargeld nooit werd aangepast aan de inflatie
, haar uitgaven behoorlijk groot waren en ze dus regelmatig schulden had,
moest Catharina vaak geld lenen. Dat deed ze –net als Peter trouwens- bij (baron) Jacob Wolff, de Britse
consul-generaal en via hem, ook bij de Britse regering.
In 1757 beviel ze van een dochter, wier vader vrijwel
zeker…..Poniatowski was. Ook zij, Anna Petrovna, werd bij Catharina weggehaald en overleed
al vrij snel in 1759.
Ondertussen ging Elisabeth, hoewel ze enorm ongezond
leefde, nog steeds niet dood .
Grigori Orlov werd de nieuwe minnaar van Catharina
(Poniatowski kon vanwege de politieke ontwikkelingen Rusland niet meer in)
en zij werd zwanger van hem. Ze kregen een zoon: Aleksej Bobrinski. Grigori
woonde later in het Winter- en Zomerpaleis boven haar. Op 25 december 1761
overleed Elisabeth eindelijk en volgde (de pro-Pruisische) Peter haar op.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Sophie von Anhalt-Zerbst
|
Frederik de Grote
|
Peter III
|
hun zoon Paul
|
Sergej Saltykov,
Paul`s echte vader?
|
St. Poniatowski,
later Pools koning
|
Sir Charles Hanbury
Williams
|
Het bewind van Peter III ( 1761-1762)
Peter decreteerde dat de adel voortaan vrijwillig de
tsaar mocht dienen, maar de edelen kregen geen monopolie op het bezit van
lijfeigenen en ook geen immuniteit voor lijfstraffen.
Omdat hij echter te snel maatregelen nam die de
zekerheid van de regerende elite ondermijnden (hij verving de lijfgarde
door zijn Holsteiners bijv), schaadde hij zijn relaties met de hoogste
burgerlijke en militaire functionarissen. Hij ontnam de senaat de macht
over lagere regeringsinstanties en verbood deze ook zelf wetten af te
kondigen. Via oekazes confisqueerde hij het grondbezit van de Kerk waardoor
hij de clerus van zich vervreemdde en steeds meer het verwijt kreeg dat hij
een buitenlandse heerser was die de fundamenten van de Russische cultuur
wilde ondermijnen. Mede omdat er ook grote financiële problemen waren, werd
Peter wel gedwongen vrede met Pruisen (Frederik II, de Grote) te sluiten.
Aleksej Orlov, de jongere broer van Grigori, leidde de
coup waarbij Peter vervolgens werd afgezet en snel daarna werd hij (buiten
medeweten van Catharina?) vermoord, wat uiteindelijk voor haar wel zo
makkelijk was.
Wat later werd
Aleksandr Stroganov, verzamelaar van kunst en bibliofiel, haar nieuwe
vriend.
Na Peter III
(1762-1767)
De problemen die
Catharina erfde waren groot en bestonden uit een verwaarloosde vloot en
wanordelijk leger ten gevolge van de Zevenjarige oorlog (1756-1763) (1) ; vestingen die op instorten stonden;
financiële schulden van onbekende grootte, overvolle gevangenissen, corrupte ambtenaren en
boerenopstanden op het platteland.
Ze probeerde tussen
1762-1767 gebruikmakend van adviezen van een keizerlijke Assemblée, een
aantal zaken te hervormen of in te voeren, zoals
-volksonderwijs ( een
populair thema in Europa naar aanleiding van het boek Emile van Rousseau in
1762)
-een weeshuis in
Moskou ten behoeve behoeftige en buitenechtelijke kinderen
-scholing van
ambachtslieden die ‘de derde stand’ konden gaan vormen
-het Smolny-instituut
met onderwijs aan jonge edelvrouwen
-de hervorming van de
senaat
-stimulering van
buitenlanders om productiever gebruik te maken van het Russische
grondgebied (o.l.v. Grigori Orlov)
-versobering van
openbare maskerades (geen eten meer en als drank alleen zure melk)
Hoewel ze enorm
schrapte in allerlei posten (bijv. voor het opknappen van het Golovin- en
Kremlinpaleis in Moskou) stegen haar representatiekosten sterk (van 9,5
procent van de rijksbegroting in 1763 (=1,64 miljoen roebel) naar 12
procent in 1769 (=3 miljoen roebel).
Terwijl Jozef II in
Oostenrijk na 1765 de invloed van de godsdienst probeerde terug te dringen,
werd het aantal religieuze plechtigheden aan het Russische hof juist
groter. De archimandriet(= hoofd van een klooster) ’Vader’ Platon, die ook
Paul lesgaf, kreeg een belangrijke
plaats aan haar hof. Hij was een soort tegenwicht tegen de groeiende
invloed die Voltaire op haar kreeg. Catherine en Voltaire begonnen in 1763
namelijk een correspondentie die duurde tot zijn dood vijftien jaar later.
Ze probeerde ook vergeefs Jean
d`Alembert naar Rusland te lokken. Ze bood nog vóór haar kroning aan
de laatste delen van De Encyclopédie in Riga te laten drukken (om te helpen
bij het omzeilen van de Franse censuur en om Lodewijk XV in verlegenheid te
brengen). Dat aanbod werd afgeslagen, maar Dennis Diderot verkocht haar wel
zijn bibliotheek (zie h. 2) en in 1773 ging hij ook bij haar op bezoek in
Rusland..
In 1765 werd
Catharina abonnee van de Correspondance littéraire van Friedrich-Melchior
Grimm (h.2), waardoor ze op de hoogte bleef van de Parijse publicaties. Ze
bood hem regelmatig werk aan in Rusland, maar hij wilde zelfstandig
blijven.
(Na 1774 bleven ze
elkaar brieven schrijven. Hij vertegenwoordigde later de minst radicale
kant van de Verlichting en zag oorlog als ‘iets goeds omdat ze de
gewelddadige natuur van de mens kanaliseert in actieve, edele
eigenschappen’).
Het omzetten van
Voltaires wijsheden en Diderots gedachten (‘verzet is een natuurlijk recht
en de vorst is er voor de natie’) in een uitvoerbaar hervormingsprogramma
was voor Catharina echter bijna ondoenbaar.
In 1765 gaf ze een verhandeling
over wetgeving, de Grote Instructie (Bolshoj Nakaz) aan een nieuwe
Wetgevende Commissie in Moskou, bestaande uit gekozen afgevaardigden van de
vrije standen –edelen, kooplieden, stedelingen en staatsboeren, die raad
moesten geven hierover.
In de Instructie
stonden ontleningen aan ‘De l`Esprit des Lois/’ (‘Over de geest van de
wetten’ van Montesquieu uit 1748) en ‘Dei delitti e delle pene’ (‘Over
misdrijven en straffen’ van Cesare Beccaria uit 1764) en ideeën van
Diderot. Er werd in gesproken over
een ‘verdraagzame goed opgeleide samenleving waarin vrijheid en eigendom
van onderdanen werden beschermd door ondubbelzinnige wetten, vastgelegd
door een rechtschapen absoluut vorst en uitgevoerd door rechters die
beschuldigden als onschuldig moesten beschouwen tot het tegendeel was
bewezen’. Catharina sprak zich hierin ook uit tegen de doodstraf en
martelen.
Vlak voor de
verkiezingen van de Commissie, begon ze aan een zeiltocht over de Wolga
naar Kazan, om met eigen ogen het leven in de provincie te gaan bekijken.
Ter voorbereiding hierop werd een ‘Geografische beschrijving’ van de rivier
gemaakt. Het plan was om bestaande
succesvolle economische ondernemingen te inspecteren en de stichting van
nieuwe te bevorderen. Volgens de kameralistische (2) econoom Jakob Bielfeld moesten die juist in
de provincie staan. Het grootste deel van haar tijd ging echter toch op aan
het bezoeken van kloosters en kerken.
|
|
|
|
|
|
|
Grigori Orlov
|
Aleksandr Stroganov
|
de Wolga á
|
De drie Poolse delingen
|
Grogori Potjomkin
|
Het hele idee van de
raadgevende Commissie was in die tijd nieuw en de afgevaardigden moesten
zelfs nog leren zich fatsoenlijk te gedragen en naar elkaar te luisteren.
De Commissie kwam
nauwelijks tot enig besluit, hoewel er wel veel informatie werd verzameld,
vooral omdat veel edelen erg conservatief waren en een aantal zelfs
semi-analfabeet. In 1768 werd, na tweehonderddrie plenaire zittingen, de
vergadering opgeschort omdat de meeste afgevaardigden in het leger moesten
vanwege de uitgebroken Turks- Russische oorlog.
Keizerlijke ambities
in buiten)-(a) en binnenland (b) 1768-1772
a. In 1764 had Catharina ervoor gezorgd
dat Stanislaus Poniatowski, tot koning van Polen en grootvorst van Litouwen
werd gekozen. Uiteindelijk werd zijn land in de Poolse Delingen (1772, 1793
en 1795) toch verdeeld werd onder Rusland, Pruisen en Oostenrijk.
Van 1768 tot 1774 was Rusland in oorlog met het
Ottomaanse Rijk. Het Russische leger won belangrijke veldslagen, terwijl de
marine onder leiding van Aleksej Orlov de Turkse vloot volledig in de pan
hakte. Door deze overwinningen groeide de Russische invloedssfeer tot in
Oekraïne, de Krim en de noordelijke Kaukasus, dat zichzelf onafhankelijk
verklaarde van het Ottomaanse Rijk.
b. In 1768 voerde Catharina in Rusland de
pokkenvaccinatie in. Ze werd zelf testpersoon en toen ze na twee weken nog
niet ziek was geworden, liet de
bevolking zich massaal vaccineren.
Ze stimuleerde kunst en cultuur en zolang men zich
onthield van kritiek, had men niets te vrezen van de censuur. Ze imponeerde
haar gasten met haar extreme kunstverzameling: een enorm aantal snuifdozen
en 4.000 schilderijen van o.a. Rembrandt, Frans Hals, Jan Steen en Rubens.
In 1769 kocht zij zeshonderd schilderijen van Heinrich von Brühl. In 1772
regelde Denis Diderot de aankoop van de collectie Pierre Crozat voor
haar. Kunstaankopen en oorlogvoeren
kostten erg veel geld, waardoor de belastingen verhoogd moesten worden.
Daarnaast ging ze geld lenen op de Amsterdamse financiële markt en
introduceerde papieren geld onder toezicht van een nieuwe bank, wat
problemen als valsemunterij en inflatie met zich meebracht.
Ze ging een bruid voor haar zoon Paul zoeken en vond
deze in de persoon van Wilhelmina von Hesse- Darmstadt (1773). Wilhelmina kreeg bij haar bekering de
naam Natalja Aleksejevna.
In 1773 ook begon een opstand van de Kozak Jemeljan
Poegatsjov, die zich uitgaf voor Catharina's voormalige echtgenoot Peter
III. In eerste instantie werd deze opstand zo goed als genegeerd, maar
nadat belangrijke steden in handen waren gekomen van de opstandelingen,
liet Catharina hem genadeloos neerslaan. Poegatsjov werd gearresteerd, naar
Moskou vervoerd en daar publiekelijk geëxecuteerd.
Eveneens in 1773 begon ze een relatie met Grigori
Potjomkin. Deze verhouding kreeg net als eerder bij Grigori Orlov. het
uiterlijk van een huwelijk.
Allerlei emoties (1776-1784)
In 1776 had Catharina regelmatig verhitte discussies met
Potjomkin die als gelijke behandeld wenste te worden. Daarnaast keerde
Grigori Orlov terug naar Rusland en was er een nieuwe potentiële minnaar in
opkomst: Pjotr Zavadovski, die met haar aan een provinciehervorming had
gewerkt. Zij hield ze allen te vriend door geld, lijfeigenen en paleizen te
schenken.
Na bovengenoemden had Catharina nog veel andere
minnaars.
In 1776 beviel Wilhelmina/ Natalja van een zoon, maar
zowel moeder als kind stierven. Nog geen vier maanden later verloofde Paul
zich met de zestienjarige prinses Sophia Dorothea von Wűrttemberg
wiens oorspronkelijke verloofde door Catharina werd afgekocht. Zij kreeg de
naam Maria Fjodrovna. In 1777 werd hun eerste zoon, Alexander, geboren,
later gevolgd door een tweede zoon, Constantijn.
Beide kinderen werden vooral als ‘staatseigendom’
gezien, direct ingeënt tegen pokken, mochten niet huilen en hun
leergierigheid werd gestimuleerd als zijnde de grootste deugd. Alexander
was bestemd voor de Russische troon en Constantijn voor Constantinopel!
Haar kunstverzameling groeide enorm en had meer ruimte
nodig. Dit werd de Grote Hermitage. Er was echter nauwelijks werk van
Russische schilders in haar verzameling.
In 1783 annexeerde ze de Krim en benoemde Potjomkin tot
gouverneur-generaal van de nieuwe provincie Tauris.
Het hoogtepunt van Catharina`s bewind (1785-1790)
In 1785 werd het Handvest voor de adel gepubliceerd,
waarbij de edelen het recht kregen provinciale assemblees bij te wonen en
hun eigendomsrechten (m.n. ten aanzien van hun lijfeigenen) en persoonlijke
veiligheid werden bevestigd. Zij moesten wel collectief afzien van
politieke ambities. Verder werd het Handvest voor de steden afgekondigd,
waarbij kooplieden en stadsbewoners werden ingedeeld in categorieën aan de
hand van rijkdom en beroep en ook zij kregen recht op persoonlijke
veiligheid en eigendom. Daarnaast werd een systeem van stedelijk bestuur
met een representatieve gemeenteraad (doema) ingesteld.
Catharina begon zelf met het aanleggen van een
vergelijkend etymologisch woordenboek van de Russische taal.
In 1788 begon haar neef, koning Gustaaf III van Zweden,
onverwacht een oorlog om de in 1720 aan Rusland verloren Baltische gebieden
terug te veroveren. In eerste instantie mislukte het plan en leden de
Zweden grote verliezen. In 1790 keerde het tij en er werd een vredesakkoord
gesloten waarbij de grenzen werden vastgesteld zonder dat enige partij
gebiedsuitbreiding had gekregen.
Het einde ( 1790-1796)
De annexatie van de Krim leidde tot een Tweede
Russisch-Turkse oorlog van 1787 tot 1792, waarbij Rusland grote
overwinningen behaalde. Bij de vredesonderhandelingen moesten de Turken
definitief de Krim afstaan en werd het land in Oekraïne tussen de rivieren
Dnjepr en Dnjestr ook Russisch. De oorspronkelijke heersers van die nieuwe
gebieden werden als edelen aan het Russische hof opgenomen.
De Franse Revolutie van 1789 was een grote schok.
Bevreesd dat een dergelijke revolutie ook in Rusland kon plaatsvinden, liet
Catharina alle schijn van Verlichting vallen, en trok de teugels nog een
stuk strakker aan. Van enige vrijheid van meningsuiting was daarna tot haar
dood geen sprake meer. Verschillende schrijvers werden gearresteerd wegens
kritiek op het hof en verbannen naar Siberië.
Catharina kreeg in november 1796 een beroerte en
overleed zonder nog bij kennis te komen. Ze werd opgevolgd door haar zoon
Paul, met wie ze reeds lange tijd in onmin leefde. Hoewel ze een veel
betere band had met haar kleinzoon Alexander, heeft ze haar recht om zelf
een opvolger te benoemen nooit gebruikt.
Catharina ligt, net als alle andere tsaren van Rusland,
begraven in de Petrus- en- Pauluskathedraal in Sint-Petersburg. Paul liet haar
naast Peter (III) begraven, iets wat zeker niet naar haar zin zou geweest
zijn. Na haar dood kwam een enorme stroom publicaties op gang over haar
leven en werken.
Paul regeerde nog geen vijf jaar: hij liep te hard van
stapel en tastte de privileges van de adel aan. In 1801 werd hij gewurgd
door een groep ontevreden officieren. Alexander (I) volgde hem op en deze
beloofde te heersen naar het voorbeeld van zijn grootmoeder Catharina.
Napoleon werd door hem verslagen toen hij naar Moskou trok in 1812.
In 1825 werd Alexander opgevolgd door zijn veel jongere
broer Nicolaas I (1825-1855). Deze zorgde ervoor dat men niet te veel meer
over Catharina te weten kon komen, zodat zijn critici deze inspiratiebron
niet meer hadden. Later beseften de intelligentere aanhangers van het
tsaristische regime dat juist door
het afwijzen van Catharina en haar ideeën, de radicale tegenstanders gevoed
werden, waarna tsaar Alexander II (tsaar van 1855-1881) en zijn opvolger
Alexander III haar weer een belangrijke plaats gaven in de Russische
geschiedenis.
Noten:
|