Buxtehude en zijn vocale muziek

Dietrich Buxtehude (1637-1707) en zijn vocale muziek

Dietrich Buxtehude werd in de 17de eeuw geboren

- in de ‘historische’ periode van de 30-jarige Oorlog* (1618-1648). Deze oorlog eindigde met de Vrede van Westfalen (1648)

en luidde een periode van relatieve rust in.

- tijdens de Barok (1600-1750) als ‘muzikale’ periode . Het Lutheranisme was de overheersende godsdienst in zijn

geboortegebied.

Achtereenvolgens komen in aparte hoofdstukken ter sprake:

A. een korte biografie van Buxtehude

B. de Barok: wereldlijke muziek en kerkmuziek: Rooms-katholiek en Luthers; vocale en instrumentale ontwikkeling

C. de plaats van Buxtehude in de Barok, met de nadruk op zijn vocale muziek

D. tijdgenoten van Buxtehude en hun belangrijkste vocale werken

A. Een korte biografie van Dietrich Buxtehude:

De enige eigentijdse bron, de Nova literaria Maris Balthici et Septentrionalis vermeldt in juli 1707 dat Buxtehude Denemarken als zijn geboorteland erkende en op 9 mei op zeventigjarige leeftijd stierf. Hij zou dus in 1637 geboren zijn.

Wikipedia noemt in navolging van Kerala Snyder, de volgende steden als Diet(e)richs* mogelijke geboorteplaats: Helsingborg, Oldesloe in Holstein of Helsingør (kaartje 3). Alle drie genoemde steden zijn op dat moment ‘Deens’ te noemen.

Het voorwoord in de Butorac-cantates uitgaven (2007) houdt het op Helsingborg, omdat zijn vader Johann (1602-1674), wellicht vanaf 1633 daar organist van de Marienkirche was. Snyder koos in de New Grove (uitgave 1995) nog voor Oldesloe als geboorteplaats, op grond van de (onbewezen) bewering dat zijn vader tot 1638 in Oldesloe was, waarna hij naar Helsingborg vertrok. In haar nieuwe boek -uit 2007- kiest Snyder voor Helsingborg en geeft daarbij aan dat het enige echte bewijsstuk uit deze tijd bestaat uit een vermelding van 1641 dat Johann Buxtehude in dat jaar in Helsingborg was. De crux zit dus in de onduidelijkheid vanaf wanneer Dieterichs vader organist in Helsingborg was en vanaf wanneer hij daar permanent woonde. De naam en nationaliteit van zijn moeder is ook onbekend. Sommigen beweren dat zij een Duitse was die overleed op de tocht naar Denemarken, anderen zeggen dat het een Deense was. Helle Jesper`s dochter zou zijn stiefmoeder zijn. Snyder geeft ook aan dat Johann misschien pas in Helsingborg trouwde, toen hij een goede vaste baan had. Kortom: op allerlei fronten onduidelijkheid. Echter:

Als we bedenken dat Buxtehude geboren werd in een periode waarin overal grote verwoestingen werden aangericht en landen over en weer bezig waren elkaars gebied in te nemen, dan is het begrijpelijk waarom gegevens schaars zijn of onduidelijk.

In 1641 of 1642 verhuisde Johann naar Helsingør en werd daar organist van de Olaikerk. Hij bleef er 32 jaar.

Europa ca 1648-1

duitsland ca 1650-woongebieden Buxtehude

woongebied buxtehude-met lijnen

Helsingborg was op dat moment nog van Denemarken (nu van Zweden)

Helsingør was en is van Denemarken

Oldesloe in Holstein erkende op dat moment de oppermacht van Denemarken (hoort nu bij Duitsland)

bestuur Holstein 1650

uitsnede

Dietrichs familie kwam oorspronkelijk uit Buxtehude ten zuidwesten van Hamburg, maar zijn voorouders waren begin 16de eeuw verhuisd naar Oldesloe.

3Zoals te zien is op de kaart links, is de politieke situatie in Oldesloe rond 1650 erg ingewikkeld. Ook hierdoor kunnen gegevens verloren zijn gegaan.

Dieterich begon zijn school- en muzikale carrière dus in Helsingør. De namen van zijn leraren zijn niet bekend. Hij werkte als organist van 1657 tot 1658 in Helsingborg, van 1660 tot 1668 in de Marienkirche van de Duitse kerkgemeente van Helsingør en vanaf 1668, als opvolger van Franz Tunder, in Lübeck *** aan de Marienkirche. Buxtehude trouwde met diens dochter Anna Margareta. Naast zijn hoofdtaak als organist van de Marienkirche, was Buxtehude ook ‘Werkmeister’,

een soort secretaris , schatbewaarder en ‘businessmanager’ van de kerk. In 1673 begon hij met het schrijven van composities voor zogeheten Abendmusiken. Dit waren concerten die ten tijde van de Advent door hem werden georganiseerd ten behoeve van de rijke koopmanselite van de stad waarvoor hij speciaal oratoriumachtige composities schreef. Het model van de Abendmusiken - waarmee Franz Tunder ooit was begonnen - was ontleend aan soortgelijke initiatieven van Jan Pieterszoon Sweelinck in de Oude Kerk van Amsterdam ten behoeve van de Amsterdamse burgerij. Geen van Buxtehude`s Abendmusikcomposities is bewaard gebleven.

Slechts van één reis naar Hamburg zijn gegevens bekend, maar hij heeft waarschijnlijk wel iets meer gereisd. Dieterich is, zoals reeds vermeld, op 9 mei 1707 in Lübeck gestorven en op 16 mei in de Marienkirche begraven naast zijn vader en zijn vier reeds eerder overleden dochters. Dankzij zijn vriendschap met Gustaf Düben in Stockholm die een manuscriptencollectie van gewijde muziek aanlegde, is het merendeel van zijn vocale muziek bewaard gebleven. In de Harmonologia musica (1702) van Andreas Werckmeister staan gedichten van Buxtehude en omdat deze Werckmeister veel van Buxtehude`s orgelcomposities aan J. G. Walther (1684-1748)- een belangrijke lexicograaf en neef van J. S. Bach- heeft gezonden, zijn deze nog steeds in kopievorm bewaard.


Dietrich Buxtehude	Dietrich Buxtehude tijdens Abendmusiken (?)	Jan Pieterszoon Sweelinck	Gustaf Düben	Johann Gottfried Walther

* De Dertigjarige Oorlog was een grootschalig conflict waar de meeste Europese mogendheden bij betrokken waren. Men vocht tegen wisselende coalities van voornamelijk protestantse staten. Het gebied dat toen het Heilige Roomse Rijk heette en dat voor een deel samenviel met het huidige Duitsland, bestond uit een enorm aantal kleine staatjes (zie kaartje 2). Hier ontstond een burgeroorlog. In latere fasen van de oorlog speelden het katholieke Frankrijk en lutherse Zweden een grote rol. De Zweden steunden de ‘Duitse’ Lutherse staten, maar streefden ook gebieduitbreiding na.

Omdat componisten dirigenten en organisten, zoals ook aangegeven wordt in hoofdstuk D, in die tijd altijd in dienst waren van de adel of de geestelijkheid, is nauwelijks of geen weerslag van de oorlogstijd te vinden in de muziek. Men schreef in opdracht, liefst van een overwinnende partij. De barre tijden hadden wel gevolgen voor de hoogte van het ‘budget’, wat kon betekenen dat het aantal beschikbare zangers of instrumentalisten sterk moest inkrimpen. Soms werden de musici ook als soldaat opgeroepen en vielen ze als slachtoffer in de gevechten.

** Buxtehude`s voornaam wordt tegenwoordig ook anders geschreven: meestal schreef men Dietrich, maar hijzelf schreef –behalve de afkorting D.B.H.- ‘Dieterich’ of ‘Dieterico’.

*** Sinds de val van de Berlijnse muur in 1989 is er veel materiaal met betrekking tot Buxtehude teruggekomen naar Lübeck vanuit archieven uit de DDR, waardoor nieuwe inzichten ontstonden (voorwoord boek K. Snyder 2007).

Voor de hoofdstukken B, C en D. dient doorgelinkt te worden:

De Barok:

1. wereldlijke en

2. kerkmuziek:

Rooms-katholieke en Lutherse muziek,

vocale en instrumentale ontwikkeling

De plaats van Buxtehude in de Barok,

met de nadruk op zijn vocale muziek

Tijdgenoten van Buxtehude en hun belangrijkste vocale werken

Gebruikte bronnen:

Boeken:

The New Grove Dictionary of Music &Musicians, reprint 1995-artikel van Kerala J. Snyder