|
Nieuwsbrief Vocale Duetten nr. 5
‘het
Religieuze Duet” (oktober 2005)
Hoewel er ook veel Joodse en Islamitische religieuze muziek
bestaat, hebben wij in West Europa vooral te maken met de (Rooms)
Katholieke en Protestantse kerkmuziek. Het verschil tussen de laatste twee
soorten muziek heeft alles te maken met de ontstaansgeschiedenis van het
Protestantisme :
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
0 500
Middel- 1500 opkomst v. 1600 grote 1700 1800
eeuwen
Luther -1517 godsd.twisten l
Calvijn-1541* in Engeland Romantiek
opkomst burgerij
Hendrik VIII—1534
(Anglicaanse kerk) in Ned ontstaat
Hervormde
en
Gereformeerde
Kerk
*
in Frankrijk: Hugenoten
In de Middeleeuwen (500-1500) was de Rooms Katholieke
kerk oppermachtig, vooral omdat de meeste mensen niet konden lezen of
schrijven. Dit veranderde vanaf 1350, het eerst in Italië, het begin van de
Renaissance. Omdat men meer wist, werd men steeds kritischer en kwam men
behalve tegen de macht van koningen, ook in opstand tegen de almacht van de
kerk en de paus, tegen de corruptie, de enorme rijkdom , het verkopen van
aflaten (=kwijtschelding van tijdelijke straf voor bepaalde zonden,
waardoor men korter in het vagevuur zat en dus sneller in de hemel kon
komen), het vereren van beelden in de kerk en tegen het gebruik van het
Latijn dat men helemaal niet begreep. Het Protest (Protestantisme) groeide
enorm na 1500. Luther, oorspronkelijk een katholieke monnik, kreeg vanaf
1517 vooral invloed in Noord- en Midden-Duitsland, Nederland en
Scandinavië. Hij vertaalde de Bijbel in de volkstaal zodat de mensen die
zelf konden lezen, en hij was in de leer niet zo streng en sober als
Calvijn en dat zien we ook weer
terug in de muziek uit hun invloeds-gebieden. Nederland koos later voor de
ideeën van Calvijn omdat deze beter pasten in de strijd tegen de Spaanse
overheersers (80 jarige oorlog was bezig:1568-1648). Volgens Calvijn was
nl. een vorst die Gods geboden overtrad afzetbaar en dat kwam goed uit!
Het Calvinisme was streng en de aanhangers mochten geen
kleurrijke kleding dragen, moesten hard werken en hun geld goed investeren
in hun bedrijf. Het had veel invloed in Zwitserland, Schotland en
aanvankelijk ook in Frankrijk, waar de aanhangers Hugenoten heetten. Deze
laatsten moesten uiteindelijk toch vluchten en zij kwamen o.a. naar
Nederland. In de periode 1500-1700
zijn in de verschillende landen veel mensen vanwege hun ‘verkeerde’ ideeën
vermoord en wel vooral door de katholieke Inquisitie (=kerkelijke
rechtbank).
De Anglicaanse kerk ontstond in Engeland , vooral omdat
koning Hendrik VIII zelf de geestelijken wilde benoemen en de
kerkbelastingen niet aan de paus van Rome wilde afstaan. De Anglicaanse
kerk behoort tot de Protestantse kerken (kenmerk: verwerping
transsubstantiatieleer= idee dat brood en wijn, echt het lichaam en bloed
van Christus worden)maar heeft een katholiek uiterlijk. Zo zijn er bijv.
bisschoppen, maar priesters mogen wel trouwen en er werd vanaf het begin
alleen maar Engels in de kerk gesproken. In Engeland is er in de 17de eeuw
veel gevochten tussen koningen die alle macht wilden en vaak katholiek
waren en het parlement dat meer inspraak wilde en protestant was.
Uiteindelijk won het parlement en dat nodigde in 1688 de Hollandse
stadhouder Willem III uit als koning naar Engeland te komen (Willem &
Mary). In de toelichting bij de workshop Engelse muziek zal dieper worden
ingegaan op het verband tussen deze periode en de Engelse muziek van die
tijd.
De gewone katholieke eredienst (mis) kende/kent een
vaste opbouw van gezangen als Kyrië, Gloria, Credo , Agnus Dei, enz., alles
tot voor heel kort geleden altijd in het Latijn gezongen. J. de Prez
(1450-1521) schreef een prachtige Interval-canon ‘Agnus Dei’. Daarnaast bestaat er ook nog een speciale
‘dodenmis’ (Requiem) met vaste en wisselende gezangen, en verder zijn er
nog allerlei ‘dagelijkse’gebeden en lofzangen, bijv. Ave Verum, Dixit
Dominus, en liederen voor Maria. De kerken waren rijk versierd met
afbeeldingen en beelden en de gelovigen zagen die als een soort
plaatjesboeken tijdens de mis omdat ze van al dat Latijn weinig begrepen.
De protestantse eredienst in een witgeverfde kerk zonder
beelden, dus zonder afleiding, was en is veel meer gericht op de lezing van
een stuk uit de bijbel in de volkstaal en de uitleg daarvan (preek) door de
dominee. Er zijn geen vaste gezangen zoals in de katholieke kerk, maar er
worden wel veel psalmen gezongen en al naar gelang de strengheid van de
richting met meer of minder snelheid en halve of hele toonsafstanden.
Maria heeft in de katholieke kerk een zeer belangrijke
plaats als moeder van God en als men in de katholieke kerk huwde, ging men
daarna ook altijd nog apart naar het Maria-altaar, om vruchtbaarheid af te
smeken. Zij werd en wordt op allerlei manieren bezongen *.
In het Magnificat vertelt Maria over het feit dat ze in
verwachting is van de verlosser (=Jezus), maar er zijn vooral veel
composities gemaakt ‘Stabat Mater’ geheten.
Dit betekent: ‘de moeder stond’ , dwz . dat Maria
waardig en standvastig bleef terwijl Jezus aan het kruis hing. Met het Ave
Maria, het reeds vermelde Magnificat en de Cantigas de Sancta Maria,
behoort het Stabat Mater tot de bekendste Mariahymnen. De tekst ervan wordt
voor het eerst eind dertiende eeuw gevonden en verschijnt daarna in het
Missale Romanum. J. des Prez schrijft in 1486 het eerste Stabat Mater,
later gevolgd door o.a. Palestrina, Pergolesi, Soler, Vivaldi, Rossini,
Haydn, Dvorák en Poulenc. Voor de tekst van het Stabat Mater met de
vertaling zie de bijlage.
Pergolesi (1710-1736) componist, violist en
organist schreef ook veel komische opera`s, en zijn Stabat Mater kent een
oorspronkelijke bezetting van manlijke sopraan en manlijke alt. Soler (1729-1783) was op 15-jarige
leeftijd al kapelmeester, legde heel jong al kloostergeloften af en werd
organist in El Escorial, de begraafplaats van de Spaanse koningen. Door
allerlei omstandigheden heeft het lang geduurd voordat men buiten Spanje
kennis kon maken met zijn werk in gedrukte vorm.
Het Tantum Ergo van Max Reger behoort net
als het Te Deum tot het vierde deel van de gezangen gedurende het Lof (in
de bijlage een overzicht van al deze gezangen). Het Lof was een plechtige
bijeenkomst, vaak op een zondagmiddag waar de hostie (lichaam van Jezus)
werd getoond aan de gelovigen, in een ‘monstrans’ gevat. Dit tonen is
eigenlijk nog de Middeleeuwse beleving van de eucharistie(mis)waarbij Jezus
zelf ‘lijflijk’ aanwezig was.
Reger , pianist, organist en componist, groeide op in
een streng katholiek milieu en leefde vanaf 1901 in Műnchen
gelegen in Beieren, een katholiek gebiedsdeel van Duitsland dat toen nog
steeds een vrij autonome status had. Hij trok rond door Europa en Rusland
en gaf de Protestantse kerk (in Duitsland in de Lutherse vorm dus) veel
nieuwe impulsen. In zijn ‘romantische’ muziek bleef echter veel bewaard van
zijn katholieke achtergrond en de mystiek van de katholieke liturgie. Hij
gebruikte de polyfonie net als J.S. Bach, maar in een latere periode vinden
we bij hem een op Wagner geënte chromatiek, waarbij hij veelvuldig
moduleert. In dit opzicht is hij een voorloper van Schönberg en Berg.
In Bach`s duet : Ich folge dir nach, uit
de Kantate ‘Sehet wir gehen hinauf gen Jerusalem’ uit 1729 (BWV 159) zweeft
boven de altstem een sopranenkoor met de tekst uit het zesde couplet van
het lied van Paul Gerhardt (O hoofd vol bloed en wonden), op de melodie van
H. Hassler uit 1601. De teksten van alt en sopranenkoor hebben nauw betrekking
op elkaar.
Bij het lied Zion Streckt ihre Hände aus uit het
Oratorium Elias van Mendelssohn hoort een lang verhaal, allereerst
over het begrip Oratorium. Dit is
een compositie voor zangstemmen, koor en orkest gebaseerd op een vaak omvangrijk
tekstboek, van al dan niet religieuze beschouwlijke aard en bestemd voor
uitvoering in kerk of concertzaal zonder decor of handeling. Het koor
vervult een belangrijke functie en soms is er ook een verteller die de
verbindende teksten spreekt tussen aria`s en koren. Het Oratorium ontstond
ten tijde van de Contrareformatie (=de poging van de katholieke kerk om in
de 16de en 17de eeuw de invloed van het Protestantisme= Reformatie, tegen
te gaan). Men wilde toen door populaire niet - liturgische diensten ,
Bijbelse en godsdienstige onderwerpen aan de ‘leken’ (niet gewijde mensen)
brengen. Met name in Italië ontstond er een barokke oratoriumstijl die o.a.
bij Scarlatti steeds meer de
uiterlijke verschijnselen kreeg van een opera. De passies en cantates van Bach nemen daarnaast een
zeer aparte
 = monstrans
positie in. Zij hadden en hebben nog steeds een vaste
plaats in onze (godsdienstgerichte) jaarkalender.
Händel hanteerde in zijn oratoria een sterk dramatisch
epische stijl en behandelde ook ‘wereldlijke’ onderwerpen. Haydn ging met
dit genre verder (Schöpfung en Jahreszeiten) en de bloei van het
burgerlijke koorwezen in de 19de eeuw gaf er een grote impuls aan.
Na het componeren van zijn oratorium Paulus naar
voorbeeld van Händel en Bach, in 1836, maakte Mendelssohn meteen plannen
voor een nieuw, maar omdat hij zo nauw mogelijk wilde aansluiten bij de
oorspronkelijke bijbeltekst, kreeg hij problemen met Klingemann in Londen
die het geheel wat poëtischer wilde maken. Toen Mendelssohn in 1845 een
opdracht kreeg van het Birmingham Music Festival om een groot werk te
componeren dat hij zelf zou mogen dirigeren, kwam de vaart in de Elias en
in 1846 vond de première plaats. Er was een zeer prominente rol voor het
koor, want omdat het Festival door zangverenigingen
werd georganiseerd, moesten zij worden tevredengesteld. Weer terug in
Duitsland herzag M. het oratorium grondig, m.n. haalde hij alle teksten uit
het Nieuwe Testament eruit en vertaalde het ook in het Duits.
Elias (1 Koningen 17, 18 en 19) verhaalt hoe Israël op
een dieptepunt zit, en de koningen doen alles wat kwaad lijkt in Gods ogen,
zoals goud vergaren en zich omringen met vele vrouwen. Achab trouwt om
economische redenen met een Fenicische prinses en dient voortaan de Baäl ,
gesymboliseerd door een gouden kalf. Elia komt en waarschuwt de koning.
Hieronder volgen enige belangrijke episodes uit het verhaal:
-voorspelling van de droogte: Het duet gaat over de klacht van het volk dat de oogst is
mislukt , de rivieren
zijn uitgedroogd:
Heer, hoor ons gebed !
-oordeel van God op de Carmel
-het regenwonder
-terdoodveroordeling van de profeet Elia door de
koningin
en zijn vlucht in de woestijn
-hemelvaart van Elia
Literatuur: The New
Grove, Internet, Cantica Latina,
verschillende kerk-zangbundels, E.Vreuls, Cursus Marialogie
*De verering van een
moeder-Gods figuur die een verlosser baart gaat al terug tot 1000 voor
Christus; de Moedergod Anahita werd toen in Azië aanbeden als ‘onbevlekte
en maagdelijke’ vruchtbaarheidsgodin en zij ontving een Verlosser uit het
zaad van Zarathustra.
Bijlagen:
De Latijnse tekst met vertaling van het Agnus Dei en het
Tantum Ergo (zie ook 5)
De tekst van het Stabat Mater met vertaling
De Duitse tekst van Bach`s Cantate met vertaling
De Duitse tekst van het duet uit Elias met vertaling
De juiste volgorde van de gezangen tijdens het Lof (zie
ook 1: Tantum Ergo)
(1)Agnus Dei Lam Gods
qui tollis peccata mundi dat de zonden der wereld draagt
miserere nobis ontferm u over ons
(2x)
Agnus Dei Lam Gods
quio tollis peccata mundi dat de zonden der wereld draagt
dona nobis pacem geef ons de vrede
--------
Tantum ergo sacramentum Voor zo`n groot sacrament
Veneremur cernui buigen wij biddend
neer
Et antiquum documentum de oude wetsgebruiken wijken
Novo cedat ritui voor de nieuwe
offerdienst
Praestet fides supplementum Vult hieraan het diep geloven
Sensuum defectui wat aan de zinnen
aan kracht ontbreekt
Genitori, Genitoque Aan de vader en zoon ook
Laus et jubilatio lofzang en
jubellied
Salus honor, virtus quoque Heil, heerlijkheid en sterkte
Sit et benedictio Zegen ook voor
hen.
Procedenti ab utroque Hem die voortkomt uit
Hen beiden
Compar sit laudatio past eenzelfde
lofbetoon
(2) Stabat mater dolorosa Met een hart vol pijn stond
Iuxta crucem lacrymosa de
Moeder wenend naast het kruis
Dum pendebat filius toen
(daar0 haar zoon aan hing.
Cuius animam gementem Wier
verdrietig hart
Contristatam et dolentem vol
droefenis en pijn
Pertransivit gladius met
een zwaard doorboord werd
O quam trista et afflicta O hoe droevig en verslagen
Fuit illa benedicta was
zij, de gezegende
Mater unigeniti de
moeder van de eniggeborene
Quae moerebat et dolebat Zij
die klaagde en leed
Pia Mater, dum videbat de
liefhebbende moeder
Nati poenas inclyti toen
zij de straffen van haar beroemde Zoon zag
Quis est homo qui non fleret Wie is de mens die niet zou wenen
Matrem Christi si videret wanneer hij Christus`moeder zou zien
In tanto supplicio ? in zo`n grote kwelling ?
Quis non posset contristari Wie zou niet met haar treuren
Piam matrem contemplari de
vrome moeder ziend
Dolentem cum filio ? lijdend met haar zoon ?
Pro peccatis suae gentis Voor
de zonden van haar volk
Jesum vidit in tormentis ziet
zij Jezus gemarteld
Et flagellis subditum en
als slachtoffer van geseling
Vidit suum dulcem natum Zij
zag haar lieve zoon
Morientem desolatum sterven, zonder troost
Dum emisit spiritum terwijl
Hij de geest gaf
Eia mater, fons amoris O
moeder, bron van liefde
Me sentire vim doloris laat
mij de macht van de pijn voelen
Fac ut tecum lugeam maak
dat ik met U lijd
Fac ut ardeat cor meam Maak
dat mijn hart brandt
In amando Christum Deum in
liefde voor Christus
Ut sibi complaceam (mijn)
God opdat ik hem welgevallig moge zijn
Sancta Mater, istud agas Heilige
moeder laat dit gebeuren
Crucifixi fige plagas dat
U de wonden van de gekruisigde
Cordi meo valide sterk
in mijn hart drukt
Tui nati vulnerati Voor
uw gewond kind
Tum dignati pro me pati dat
zich verwaardigt, voor mij te lijden
Poenas mecum divide! Deel(uw)
smarten met mij!
Fac me veretecum flere Laat
mij werkelijk met u wenen
Crucifixo condolere lijden
met de gekruisigde
Donec ego vixero zolang
ik leven zal
Iuxta crucem tecum stare Naast het kruis te staan met u
Te libenter sociare mij
vrij bij u te voegen
In planctu desider in
Uw smart, dat wens ik
Virgo virginum praeclara
Maagd, stralendste aller maagden
Mihi iam non sis amara
wees niet langer bitter jegens mij
Fac me tecum plangere
laat mij met u klagen
Fac, ut portem Christi mortem Maak dat ik Christus`dood
mag dragen
Passionis fac consortem et het noodlot van zijn lijden
Plagus recolere
en zijn wonden op mij mag nemen
Fac me plagis vulnerati Maak dat ik door zijn wonden verwond
Cruce hac inebriari
worde, bij dit kruis dronken moge
zijn
Ob amorem filii
uit liefde voor uw zoon
Inflammatus et accensus
Ontvlamd en ontbrand
Per te virgo, sim defensus Maagd, zou ik door u beschermd zijn
In die iudicii. Op de dag van het oordeel
(Christe cum sit hinc exire, Christus wanneer het tijd is van hier
per matrem me venire
weg te gaan, geef dan dat ik door uw
ad palmam victoriae) moeder mag komen tot de palm
van de overwinning
Quando corpus morietur
Maak, dat wanneer mijn lichaam zal
Fac, ut animae donetur
sterven, aan mijn ziel de werkelijkheid
Paradisi gloria van het paradijs gegeven zal
worden.
n.b. de tekst bij
Pergolesi (hierboven afgedrukt; bij P. ontbreekt echter de voorlaatste
strofe) wijkt enigszins af van die in het Missale Romanum
--------------
(3) Ich folge dir nach Ik volg uw pad
Ich will hier bei dir stehen Ik wil bij
u verblijven
Verachte mich doch nicht Veracht mij toch niet
Durch Speichel und Schmach behandel me niet met smaad en hoon
Von dir will ich nicht gehen Ik wil niet
weggaan van u
Am Kreuz will ich dich noch aan het kruis
wil ik u nog
umfangen, omhelzen.
Bis dir dein Herze bricht. Als uw
hart breekt
Dich lass ich nicht aus meiner Brust wil ik u niet uit mijn hart gaan
Wenn dein Haupt wird erblassen en als uw hoofd
bleek wordt
Im letzten Todesstoss bij de laatste
doodssteek
Und wenn du endlich scheiden musst En als u op het eind
moet weggaan
Alsdenn will ich dich fassen dan nog wil
ik u vasthouden
Sollst du dein Grab in mir erlangen u zult uw graf in mij ontdekken
In meinem Arm und Schoss in de omhelzing van mijn
armen
-----------------
(4) Zion streckt ihre Hände aus, Zion strek je
armen uit
und da ist niemand der sie tröste en er niemand die je troost.
----------------
(5) Gezangen gedurende het lof:
1. Ter ere van het allerheiligste:
-Adoro
te
-Ave
verum
-Sacris
solemnis
-Panis angelicus
-Verbum
supernum
-O
Salutaris hostia
-Ecce
panis
-Lauda
Sion
-Pange lingua- Corporis
2. Lofzangen voor de tijd van het kerkelijk jaar:
Tijdens de
Advent (vier weken voor Kerst):
-Rorate
In de
Kersttijd:
-Adeste fideles
In de
Passietijd:
-Pange lingua- Lauream
Pasen:
-Victime
paschali
Pinkstertijd:
-Veni
creator
-Veni,
sancte Spiritus
-Lucis
Creator
3.
Lofzangen tere ere van Maria:
-Ave
Maris stella
-Alma redemptoris
-Ave
Regina caelorum
-Regina caeli
-Salve Regina
-Inviolata
-Tota
pulchra es
4. Danklied en
Benedictie
-Te Deum
-Tantum ergo
|