|
ISABELLA
LEONARDA (1620- 1704)
Aan deze pagina wordt nog hard gewerkt!
Dat
vrouwelijke componisten onderbelicht zijn in de muziekgeschiedenis is bekend.
Isabella Leonarda is ook zo`n voorbeeld: in de
New Grove (uitgave 1980) is ze -met
een heel klein lemma, maar dat is al meer dan sommige andere vrouwelijke
componisten ‘overkwam’ - onder haar voornaam opgenomen, in plaats
van op haar achternaam, zoals haar manlijke soortgenoten. Stewart Carter
-zie bronnenlijst- heeft dat in latere tijd wel goedgemaakt.
De Nederlandse
Wikipedia site, die een vertaling is van de Engelse, baseert zich vooral op
het werk van Stewart Carter. Een aantal gegevens ontleen ik aan deze
Wikipedia site en dus aan hem. Helaas is er over haar leven eigenlijk niet
zo heel veel bekend, ook omdat veel archieven in de loop der (o.a. Napoleontische)
tijd verloren zijn gegaan.
Anna Isabella werd geboren
op 6 september 1620. Ze was een van de kinderen van graaf Giannantonio Leonardi
(1584- 1640), doctor in de rechten, en zijn (tweede) (1) vrouw Apollonia
Sala.
Anna Isabella
trad in 1636 toe tot het Ursulinenklooster Collegio
di Sant' Orsola in Galliate
nij Novara, dat vermoedelijk ook verbonden
was met een soort meisjesschool. Ze werd officieel ingewijd in 1639 met de
goedkeuring van de bisschop van Novara, Antonio Tornielli.
Haar familie had nauwe banden met het klooster vanwege hun positie als
geldschieters. Twee van haar drie broers, namelijk Gianpietro
(1613-1636) en Gianbattista (geboren in
1625), werden kanunnik van de kathedraal van Novara. Broer Gianfrancesco (geboren in 1622) erfde na de dood
van Gianpietro de vaderlijke adellijke titel en
kreeg een belangrijke civiele functie. Isabella`s halfzus Anna (2) was al
eerder ingetreden in het Ursulinenklooster en later volgde ook haar zus Orsola Margherita (1626-99).
Isabella
studeerde vermoedelijk bij Elizabeth Casata,
organiste in het klooster en (voor ze het klooster
inging?) zeker bij Gasparo Casati (1610-1641), maestro di cappella van de
Kathedraal van Novara. Hij nam twee van haar composities op in zijn Terzo Libro Di Sacri Concenti (1640). In een
document uit 1638 wordt Isabella beschreven als bekwaam in het zingen,
schrijven en componeren van muziek en in 1658 wordt ze ‘magistra
musicae’ (muziekleerkracht) genoemd. Ze gaf haar
medezusters waarschijnlijk muziekles en kon haar muziek ook door hen laten
uitvoeren.
Isabella
schreef vermoedelijk het merendeel van de gewijde muziek voor alle
uitvoeringen ín het klooster. In haar vocale bundels staan ook stukken voor
tenor en/of bas. Die lijnen konden natuurlijk door een instrument gespeeld
worden of gezongen worden door een alt, een octaaf hoger. of -maar niet zo waarschijnlijk-
door een ingehuurde tenor of bas. Wellicht herschreef ze de stukken voor
gebruik buiten het klooster, zoals voor de jongensschool van de Ursulinen.
De Ursulinen waren namelijk een ‘onderwijzende orde’ en hadden een school
naast de kerk voor ‘upper class’ studenten. De
kerkelijke hoogtijdagen hier werden gevierd met feesten en veel muziek,
vaak begeleid op het orgel.
|
|
|
|
|
|
|
|
Isabella Leonarda
|
Kathedraal van Novara
|
Werk van
Isabella en Gasparo
Casati
|
Mottetti
|
Psalmi concertati
|
Mis opus 18
|
Ongeveer rond
1675 (3) verbleef trouwens in hetzelfde klooster een andere non die ook
componeerde, namelijk Maria Xaveria Peruchona (ca. 1652- ca. 1709), ook uit
Novara. Deze Maria studeerde voor
haar intrede bij twee manlijke leraren, maar zal zeker ook wel les van
Leonora gehad hebben. Van Maria`s muziek is nog slechts één bundel bewaard
gebleven met Sacri concerti de motetti a una, due, tre, e quattro voci, parte con violini, e parte senza (4).
Vermoedelijk
zijn de giften van de familie Leonardi de reden
geweest voor de invloedrijke posities die Isabella bekleedde in het
klooster. Ze was Madre in 1676 (zie opus 6), Superiora in 1686 (opus 12) en Madre Vicaria in 1693 (opus 16). Op 78 jarige leeftijd lijkt
Isabella niet langer gefunctioneerd te hebben binnen de congregatie. Dat is
(wellicht) op te maken uit het gebruik van de adellijke titel ‘Donna
Isabella Leonardi’ in de collectie van 1698 (op.
19), gevolgd door die van ‘consigliera’
(raadgeefster) in 1700 (op. 20). De exacte betekenis van deze titel,
waarschijnlijk een eretitel, verleend op oudere leeftijd als erkenning voor
tientallen jaren trouwe dienst, is niet bekend.(5).
Volgens een
document uit het privé archief van de familie Leonardi,
stierf Isabella op 25 februari 1704.
Isabella was hoog
aangeschreven als componiste in Novara, maar daarbuiten kende men haar
muziek nauwelijks. 60 jaar lang, maar vooral na 1670, werd haar werk
gepubliceerd.
Ze was een van
de weinige vrouwen in die tijd die de prima prattica
goed beheerste. Ze schreef haar meer dan 200 werken volgens de regels van
de traditionele contrapunt, meestal in het Latijn, maar soms in het
Italiaans. Haar werken -gedrukt in 167Bologna of Milaan- bestaan uit 4
missen, 132 motetten, responsories, magnificats
en litaniën, 18 religieuze concerten voor 1 tot
vier stemmen en 2 violen, 1 Mariavesper, 20 psalmzettingen voor vier
zangstemmen en instrumenten, 2 andere religieuze werken en 12 sonate da chiesa, opus 16, de eerste sonates door een vrouw
gecomponeerd en gepubliceerd!!
Isabella`s cantatas experimenteren met vorm, melodie en het
gebruik van instrumentele ritornellos, waarbij ze soms violen -ze speelde
wellicht zelf ook viool - en een theorbe
gebruikt. Haar solomotetten zijn
haar meest expressieve werken.
Bijna al haar
composities zijn toegewijd aan de Maagd Maria ‘om haar devotie aan Maria te
tonen en niet om ‘wereldlijke roem’ te vergaren’. Daarnaast droeg ze haar
werk, waarvan ze de tekst van de motetten vermoedelijk zelf schreef -vaak
op aan belangrijke personen zoals de bisschop van Novara, de aartsbisschop
van Milaan en keizer Leopold I (1640- 1705). Waarschijnlijk had het
klooster op dat moment dan financiële hulp nodig.
Verschillende
van haar werken vonden hun weg naar Frankrijk en kwamen in het bezit van de
componist en verzamelaar Sebastien de Brossard
(1655- 1730). Hij nam haar composities op in zijn verzameling met de
opmerking: ‘Al deze composities van de beroemde en onvergelijkbare Isabella
Leonarda zijn zo mooi en briljant en tegelijk zo
geleerd en wijs, dat ik het erg jammer vind dat ik ze niet allemaal heb”.
Werken
geschikt voor de alt/ mezzo stem, met b.c.
begeleiding. De meeste uitgaven (IMSLP) zijn bewerkt door Lorenzo Girodo
|
1640
|
|
Dialogen : Sic ergo anima animae (Alt in T oct.)
Ah domine Iesu
(Alt in juiste octaaf)
|
Two Sacred Songs
|
AT
|
IMSLP
|
|
|
1676
|
Opus 6
|
Mottetti a voce sola. - grotendeels
zonder instrumenten
|
Opgedragen
aan Lorenzo Leonardi, kanunnik aartsdiaken van de kathedraal van Novara
|
M/A
|
IMSLP
|
|
|
1677
|
Opus 7
|
Mottetti … con le litanie della Beata Vergine, 1–4vv,
- Mestitiae angores (altsolo met bc)
- O fallaces Mundi (altduet met bc)
(Nive Puer: canto solo S;
Nr. 1 -kerst!)
|
Opgedragen
aan Principe don Antonio Teodoro Trivultio
|
A
|
IMSLP
(p. 17-25)
|
|
|
1684
|
Opus 11
|
Mottetti a voce sola (Alto:
-Exurge Anima (9)
-Ubi es ò
Domine(10)
|
Opgedragen
aan D. Gaspar Francesco Fernandez Manrrique della Reale Famiglia di Lara, e Governatore di Novara
|
A.
|
IMSLP
|
|
|
1686
|
Opus 12
|
Mottetti 1-3 v....
opera duodecima (nr. 1 en 14 in het Italiaans)
. nr. 3: O Pupuline belle: per il Santo Natale (S)
|
|
?
|
?
|
|
|
1687
|
Opus 13
|
Mottetti a 1, 2 e 3 voci con violini,
e senza (o.a. duetten
SA)
|
Consecrati alla Beatissima Vergine di
Loreto
|
|
IMSLP
|
|
|
1687
|
Opus 14
|
Mottetti a voce sola (Alto:
- Quantis crucior in poenis
- Donate caeli
|
Stefano Maria Caccia
|
A
|
IMSLP
|
|
|
1690
|
Opus 15
|
Mottetti a voce sola (Alto:
- Pone spes in planctu amaro.
|
D. Paula Beatrice odescalchi
(alt: Alla Molte Illustre, & Molta Reverenda Signora mia, Signora Colendissima,
la Sig. D. Angela Xaveria Gulielmi,
Monaca Virtuosissima nel
Venerando Monastero
di S. Maria Maddalena in Novara.
|
A
|
IMSLP
|
|
|
1695
|
Opus 17
|
Mottetti a voce sola (nb)In Praesepe inter iumenta : aria S; Nr. 6 – kerst!!);
(Alto:
-O caeli gloria
|
D. Ferrante Nazari Dottore d'ambi
le Leggi, Canonico della Cattedrale di Novara
In tekst
wordt veel verwezen naar Philippe
maar (nog) onvindbaar
wie dat is…misschien
voornaam van
Ferrante Nazari of
zie opus 20)
|
A
|
IMSLP
p.81-88
en Free-scores:
Bertone Aldo
(met klav.partij
A in altsleutel!)
|
x
|
|
1700
|
Opus 20
|
Motetti a voce sola con istromenti: Alto solo,
con violini: 6. Pupille
caræ, 7. Eia senti, 8. O Maria,
9. Qui Mariam amatis,
10. Attende filia,
11. Audita est vox, 12.
Venite lætantes (contralto e organo)
|
dedicata a Filippo Avogadro canonico della cattedrale di Novara;
Leonarda si riferisce
a lui come fondatore
di "Conservatori per vergini"
e si rivolge a lui come "degno Conservatore di questo
nostro Nobilissimo Collegio".
(maardeze Filippo wordt in opus 20 niet apart in de
tekst vermeld) (6)
|
|
IMSLP
(p. 199-206)
|
|
dit artikel is voor het laatst bijgewerkt op 29 november 2020
|
|
Bronnen:
Gedrukte:
Artikel van Rosemary Roberts over Isabella Leonarda in The New Grove Dictionaru of Music & Musicians, London 1980
Karin Pendle, Women
& Music, A History, Indiana University Press, 2001
Websites:
Nederlandse en
Engelse Wikipedia
https://www.treccani.it/enciclopedia/isabella-leonardi_%28Dizionario-Biografico%29/
https://www.amodernreveal.com/isabella-leonarda ism met https://www.hildegard.com/catalog.php?keyword=491-00674
De bronnen van A Modern
Reveal: Songs & Stories of women composers, zijn : Bowers, Jane. “The Emergence of Women Composers
in Italy, 1566–1700.” Women Making Music: the Western Art Tradition,
1150–1950, Jane Bowers and Judith Tick, editors. Urbana and Chicago, 1986,
pp. 116–61.
Carter, Stewart. “Isabella Leonarda.” Grove Music
Online. Oxford Music Online. http://www.oxfordmusiconline.com.libproxy.temple.edu/grovemusic/view/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000013920?rskey=Axj92B&result=1
Carter, Stewart. “Isabella Leonarda.” Women
Composers: Music Through the Ages, Vol. 2, Sylvia Glickman, and Martha
Furman Schleifer, editors. G.K. Hall and Co, 1996, pp. 139-194.
In
OBA aanwezig: Stewart Carter: Selected compositions met stukken uit opus 3, 13, 17 en 19 ---deze moet ik nog raadplegen!!!!
|